Danh mục: Cây cảnh

Cũng như tất cả các loại nghệ thuật khác, cách trưng bày bonsai thường không tuân theo một phong cách truyền thống hay sự chỉ dẫn nào. Nhưng có một số chỉ dẫn tuyệt vời cho việc tạo ra một cây bonsai đẹp, và chúng rất có giá trị cho những ai đang theo đuổi nghệ thuật bonsai đầy quyến rũ này.

Hầu hết những qui tắc này đều bắt nguồn từ nghệ thuật bonsai của Nhật Bản cách đây vài thế kỷ. Chúng phân tích rất kỹ những điều nên làm và không nên làm khi muốn tạo ra một cây bonsai theo ý muốn. Đa số mọi người đều có thể tạo ra cho mình một cách nhìn hoàn mỹ đối với một tác phẩm bonsai thông qua những qui tắc trên. Tuy nhiên, để tạo ra một cây bonsai đẹp vẫn phải phụ thuộc vào tài năng, kinh nghiệm, cảm hứng nghệ thuật, và sự tìm tòi khám phá…

Những qui tắc về thân cây và Nebari

1. Nên để chiều cao thân cây gấp 6 lần đường kính rễ cây.
2. Thân cây nên để hơi nghiêng về phía trước hướng về bên phải người xem.
3. Gốc cây nên được tạo dáng xòe ra và để cho nó nhô lên trên nền chậu, như thế trông nó giống như đang bám vào đất để giữ cho cây đứng thẳng.
4. Rễ cây nên được để nhô lên từ gốc cây xòe trên nền chậu.
5. Không nên để những nút sần mọc trên rễ cây (vì người xem sẽ để ý nhiều đến nó).
6. Nên tạo dáng ngọn cây hơi nghiêng về phía trước hướng về phía người xem.
7. Thân cây nên được giữ thon từ dưới lên trên để trông nó như là đang mọc vươn lên, nhưng không được làm thon ngược lại từ trên xuống.
8. Những chồi ghép nên được ghép với số lượng vừa phải để tạo được dáng cây hài hòa, hoặc ghép chúng đủ thấp để không nhìn thấy những mối ghép từ nebari.
9. Uốn thân cây sao cho những điểm uốn trên thân không mang hình “ức bồ câu” (những điểm uốn nên được uốn cong hướng về phía người xem).
10. Nên tạo dáng ngọn cây theo hướng của gốc cây. Độ uốn của cây cần phải được đảm bảo.
11. Không để cây tự mọc ra phía sau. Đây là một trong những qui tắc của tôi và rất khó giải thích vì sao. Nó liên quan đến độ uốn cong của thân cây. Nếu một thân cây tự mọc ra phía sau thì sẽ tạo ra một điểm uốn hình chữ “C”.
12. Đối với những thân cây thẳng bình thường và thẳng không bình thường thì ngọn cây nên được giữ sao cho nó mọc cao hơn gốc cây.
13. Trên những thân cây thẳng bình thường, nếu có quá nhiều điểm uốn hình chữ “S” sẽ làm cho cây trông rất nặng nề mất đi vẻ tự nhiên vốn có của nó.
14. Với những cái cây mọc nhọn hướng lên cao thì những điểm uốn nên được uốn gần nhau (cần để ý đến vị trí của cành cây).
15. Một cây chỉ nên mang một ngọn.
16. Đối với hai thân cây đôi thì nên được tách ra ở chỗ gốc cây, không để cây nào cao vượt lên trên cây nào.

Nhánh cây

1. Tạo những nhánh cây sao cho chúng không mọc ngang, hoặc không để những nhánh cây mọc đâm ngang thân cây.
2. Trên nhánh không nên để lộ những nút mắt sần (làm cho người xem chú ý đến nó).
3. Nhánh đầu tiên nên được đặt nằm ở khoảng 1/3 chiều cao thân cây tính từ gốc.
4. Còn những nhánh cây được ghép thành công nên để chúng nằm ở những vị trí trong khoảng 1/3 thân cây còn lại tính đến ngọn cây.
5. Nhánh cây cần phải cho chúng mọc ra từ phía bên ngoài của những điểm uốn (để không làm nhánh cây bị phình ra).
6. Đường kính nhánh cây nên được cân đối với thân cây. Những nhánh cây được xem là quá khổ là những nhánh có đường kính dày hơn 1/3 đường kính thân cây.
7. Nếu cho nhánh thứ 1 mọc ở bên trái thì nhánh thứ 2 sẽ để nó mọc bên phải và ngược lại (khi đó nhánh thứ 3 nên để nó mọc phía sau).
8. Nên để những nhánh cây mọc xen kẽ nhau, không nên để chúng mọc song song.
9. Nên giảm bớt kích thước và đường kính của những nhánh cây nếu không thì chúng sẽ trông như là đang leo lên.
10. Nên chừa một khoảng trống đủ rộng giữa những nhánh cây.
11. Nên để những nhánh đầu tiên hay những nhánh thứ 2 (còn gọi là nhánh trái và nhánh phải) hướng về phía trước, phía trung điểm của tầm nhìn để thu hút người xem.
12. Những nhánh thứ nhất, thứ hai, thứ ba nên được để cách với nhánh ở phía sau 120o để tránh trường hợp chúng tự che nhau ở phía sau cây.
13. Trên thân cây, mỗi vị trí chỉ nên tạo một kiểu nhánh, không nên để chúng vừa mang hình bánh xe vừa mang hình nan hoa hay là để những nhánh cây xoắn lại hoặc những nhánh cây thẳng đuộc (vì như thế chúng sẽ tự làm chúng trông rất vô duyên).
14. Nên tạo hình những nhánh cây sao cho chúng tạo thành một hình tam giác lệch với ngọn cây tượng trưng cho trời, góc ở giữa tượng trưng cho con người và góc ở phía dưới tượng trưng cho mặt đất.
15. Nên để những nhánh thuộc lớp thứ 2 mọc xen kẽ trái và phải và cần phải tuân theo những qui tắc chính trong cách sắp nhánh cây, ngoài ra, không để những nhánh cây khác mọc chỉa lên hay chỉa xuống. Như vậy ta sẽ tạo ra được một lớp đệm lá.
16. Để tạo ảo giác cho cây bonsai già, ta để những nhánh phía dưới cây rũ xuống. Những thân cây tươi trẻ thì có nhiều nhánh mọc vươn lên. Với những nhánh ở gần ngọn ta nên tạo dáng sao cho chúng nằm ngang hoặc mọc vươn lên từ khi chúng còn là những nhánh non.
17. Nhìn chung ta nên tạo dáng sao cho những nhánh cây đổ xuống tuân theo các qui tắc dành cho những thân cây thẳng, ngoại trừ thân cây mọc nghiêng.
18. Đối với những cây đôi, không nên để những nhánh cây xen vào giữa các cây vì chúng sẽ đâm ngang vào thân cây. Khi đó những nhánh cây gần phía ngoài các cây sẽ tạo nên một hình tam giác “lá”.
19. Không để những tán lá che khuất “jin”.

Chậu

1. Cây bonsai nên được đặt sau vạch chính giữa của chậu, và bên trái hoặc bên phải của vạch trung tâm.
2. Độ sâu của chậu phải bằng đường kính thân cây, ngoại trừ những cây có dáng rũ xuống.
3. Nên sử dụng những chậu có màu men thích hợp cho việc tưới tiêu và chăm sóc cây, những màu men đó cần phải hài hòa với màu sắc của hoa.
4. Nên chọn những chậu có chiều rộng gấp 2/3 chiều cao của cây. Với những cây lùn thì chiều rộng chậu phải gấp 2/3 bề rộng thân cây.
5. Kiểu dáng chậu cũng cần phải phù hợp với kiểu dáng của cây bonsai. Chậu hình chữ nhật thì thích hợp với những cây dáng thẳng không uốn éo nhiều, còn với những cây thẳng không bình thường, những cây mà có nhiều điểm uốn trên thân thì chậu hình oval hay hình tròn là thích hợp nhất. Đối với những cây bonsai lớn thì ta nên trồng chúng sâu trong những chậu hình chữ nhật.

Chăm sóc

1. Cần trộn chung nhiều loại đất vào một chậu, không nên phân ra thành nhiều lớp đất (Đây là qui tắc mới, vẫn sẽ có nhiều tranh cãi).
2. Ta cần bón phân đầy đủ theo nhu cầu của cây (Đây là qui tắc mới, vẫn sẽ có nhiều tranh cãi).
3. Ta nên tưới nước từ trên xuống, tránh để bonsai bị ngập trong nước, vì điều này sẽ cản trở sự tích tụ muối của cây.
4. Ta tăng độ ẩm của cây bằng cách đặt chậu cây vào một khay đựng nhiều đá cuội và nước hay đặt chậu bonsai ở dưới một cái ghế dài ẩm ướt, nhưng không được để sương bám trên cây (Đây là qui tắc mới, vẫn sẽ có nhiều tranh cãi. Vì sương mù làm tăng sự tích tụ muối trên lá, và thực tế thì nó không có tác dụng gì trong việc làm tăng độ ẩm cho cây).
5. Ta cần dọn sạch hết những hạt cát mịn từ bất kì hỗn hợp đất nào, chỉ nên sử dụng những hòn đá thô và nhỏ.
6. Chỉ tưới nước khi nào cây thực sự cần được tưới, không tưới chúng theo một thời khóa biểu cố định nào.
7. Cho cây tiếp xúc nhiều với nhiệt độ môi trường bên ngoài. Chỉ với những cây bonsai nhiệt đới và cận nhiệt đới (với hầu hết các bộ phận) đều thích hợp cho việc để chúng ở trong nhà. Nếu chúng được đặt trong nhà thì phải đảm bảo rằng nhiệt độ môi trường thấp, phù hợp để có thể tạo nên tình trạng tiềm sinh cho cây.

Kết luận

Sách Kỹ thuật trồng ghép bonsai I của John Naka được xuất bản năm 1973, tại học viện bonsai California, là phần luận án hay hơn mong đợi trong lĩnh vực “những qui tắc” trồng và ghép bonsai mà tôi đã tìm thấy. Bất kỳ ai đều có thể tạo ra cho mình một cây bonsai đầy sức thuyết phục khi làm theo những qui tắc trên. Khi chúng đã được nghiên cứu kỹ lưỡng thì bạn có thể bắt đầu công việc tạo cho mình một cây bonsai ưng ý, mà không cần phải đắn đo suy nghĩ nhiều khi áp dụng “Những qui tắc” trên là đúng hay là sai.

Tác giả Brent Walston
Đức Khiêm dịch
Nguồn evergreengardenworks.com

Đất luôn là mối quan tâm hàng đầu của những nhà nghệ thuật trồng và tạo dáng bonsai khi họ muốn tạo ra một cây bonsai đầy sức quyến rũ… 

Những điều cơ bản

Đất trồng thường là một vấn đề lớn đối với những nhà yêu thích trồng bonsai. Mặc dù bạn có thể mua đất trồng từ những nhà vườn, nhưng giá cả để mua chúng thì khá đắt đỏ. Chính vì thế mà bạn nên tự tạo ra đất trồng theo cách của riêng bạn. Để tạo ra một loại đất trồng tốt cho cây bonsai, bạn cần tuân thủ theo nhiều điều cần thiết. Nếu áp dụng tốt những điều ấy thì bạn sẽ đạt được một kết quả tốt và chúng tôi chắc rằng đó chính là thành quả thực sự do chính bạn gặt hái được. Đối với bản thân của từng chuyên gia thì họ sử dụng những kiến thức của chính họ để chọn ra những loại đất thật sự phù hợp với từng cây bonsai riêng biệt.

Cách di chuyển

Thông thường một chậu bonsai chỉ cần một ít đất để sống và phát triển. Nhưng một chút đất này rất quan trọng vì nó cung cấp nước, không khí và những chất dinh dưỡng khác cần thiết cho cho cây. Tuy nhiên, không phải chỉ vì lí do này mà ta mới trồng bonsai với loại đất phù hợp, mà bởi vì sức khỏe và sự phát triển của cây thực sự phụ thuộc hoàn toàn vào loại đất ta đem trông cho cây.

Cách chọn đất

Để đạt được kết quả tốt nhất, ta cần phải chọn được một loại đất mà nhất thiết phải hội tụ đầy đủ nước, chất dinh dưỡng và muối khoáng. Nếu như ta thêm vào đất thành phần các chất hữu cơ đã được chế biến thì khả năng trữ nước và các chất dinh dưỡng trong một diện rộng sẽ rất tốt. Cũng vì thế mà đất luôn là mối quan tâm hàng đầu của những nhà nghệ thuật trồng và tạo dáng bonsai khi họ muốn tạo ra một cây bonsai đầy sức quyến rũ.

Cần tạo hệ thống thoát nước

Vấn đề tiếp theo mà chúng ta cần chú ý đó chính là hệ thống thoát nước. Nước thì cần thiết để cây tồn tại, nhưng ta cũng cần tưới nước cho cây với thời lượng phù hợp, vừa phải. Nếu tưới nước quá nhiều sẽ làm cho rể cây bị úng, điều đó đồng nghĩa với việc là bao nhiêu nỗ lực và cố gắng của chúng ta sẽ trở thành một con số không to tướng, nghĩa là chúng ta thất bại. Chính vì thế mà việc thoát nước cần được làm một cách bài bản và kỹ lưỡng, bằng cách ta trộn đất với những viên đá nhỏ, vì những viên đá này có thể tạo những khoảng không để lượng nước dư thừa có thể thoát ra một cách dễ dàng qua những lỗ nhỏ được khoét sẵn ở dưới đáy mỗi chậu. Mặt khác, ngoài khả năng giúp cây thoát nước, hệ thống thoát nước còn giúp cây hấp thụ tốt hỗn hợp không khí trong môi trường. Và điều quan trọng chính là cây bonsai của chúng ta có được những yếu tố phù hợp cho sự phát triển của mình.

Những điều cần lưu ý khác

Như được biết, tất cả các loài bonsai cần được trồng trong loại đất mà nó có thể giữ nước và cũng trong loại đất đó lượng nước dư thừa có thể thoát ra. Đây quả là một điều trái ngược. Ví dụ cây thông và cây bách xù là những loại cây không cần nhiều nước, điều đó cho ta biết một cách gián tiếp rằng chúng cần một loại đất mà khả năng giữ nước không đòi hỏi phải tốt lắm. Còn đối với những loại cây trồng nhỏ và cây ăn quả thì ngược lại, chúng cần rất nhiều nước và qua đó ta có thể biết rằng ta sẽ phải trồng chúng trong loại đất có khả năng giữ nước cao. Bên cạnh đó, ta cũng không thể quên những hòn đá nhỏ dùng để thoát nước, vì nếu giữ nước không thôi thì rể cây sẽ bị úng và chết.

Hữu cơ hay vô cơ?

Có hai loại đất trồng: vô cơ và hữu cơ. Bất cứ loại đất nào thì ta vẫn phải đảm bảo rằng chúng có khả năng thoát nước và giữ nước. Việc tạo ra đất hữu cơ cũng khá dễ dàng, chúng ta chỉ việc lấy những thành phần tự nhiên có sẵn trong vườn hoặc từ những nguồn khác đem trộn lại và tạo ra đất hữu cơ. Còn đối với đất vô cơ thì ngược lại, ta mất nhiều thời gian và công sức để tạo nó. Một điều đáng chú ý là dung nham núi lửa và đất sét nung thì rất cần thiết trong việc tạo ra một loại đất mới.

Cách hoàn hảo nhất

Để có được một cây bonsai lý tưởng, ta cần sử dụng một loại đất chứa 50% sỏi và 50% mùn. Hai thành phần này được trộn lẫn sao cho phù hợp với từng loại cây. Chất hữu cơ được lấy từ lá cây và được đem trộn lẫn với vỏ cây, đôi lúc ta cũng gặp một số vấn đề xoay quanh phần chất hữu cơ. Chúng có vai trò trữ nước rất lớn và đẩy nước xuống phía dưới. Còn với đất vô cơ thì chúng trữ một lượng nước nhất định và làm cân bằng lượng nước thừa ở đáy chậu. Cuối cùng chúng tôi xin giới thiệu với các bạn một loại đất sét trắng ở Nhật Bản có tên Akadama – nó rất tốt và thường được chuyên dùng cho việc trồng bonsai, nhưng chúng ta phải mua chúng từ các nhà vườn.

Cây mai ghép là cây mai kiểng, phải chăm sóc đặc biệt hơn, nhiều người mua cây mai ghép về trồng hay bị chết, nhất là nhánh mai ghép là mai màu trắng. Loại mai bạch thường sống yếu hơn các giống mai màu khác do cây mỏng manh hơn, lâu lớn hơn, không dành dưỡng chất bằng các giống mai Giảo, mai Huỳnh Tỷ, mai Cam v. v… 

Mai Trắng phải ghép lên trên cao, tráng nhựa cây dẫn lên ngọn nhiều hơn các nhánh bên dưới, bên trên còn có nhiều sương nắng, quang hợp tốt, xanh tươi hơn các nhánh bên dưới 

Mai Cam, mai Giảo ghép ở các nhánh kế, mai Huỳnh Tỷ ghép ở dưới cùng vì nhánh mai nây rất mau lớn mập to hơn các loại khác 

Phải nhớ cắt bỏ hết những nhánh, tược nào mọc lên từ thân cây mẹ (gốc ghép), để tập trung nuôi nhánh ghép.Thí dụ: như gốc ghép là cây mai Tứ Quý, khi ghép các loại mai khác rồi, hễ thấy tược mai Tứ Quý nào mọc ra là phải cắt bỏ ngay, không thì nhánh mai Tứ Quý tranh hấp thụ hết chất dinh dưỡng (nhựa), các nhánh mai ghép sẽ yếu ớt rồi chết dần.

Có nhiều giống mai ghép, mới 1-2 năm đầu tiên ít đậu hoa, như cây mai xanh Phước Lộc Thọ, mai Huỳnh Tỷ, mai 48 cánh, mai 120-150 cánh v. v… Do cây còn nhỏ, các năm đầu có thể rụng trên 50% nụ hoa, nhưng đến lúc cây già cỡ 2-3 năm trở lên, cây sẽ đậu được nhiều hoa hơn. Các giống này cần chăm sóc đặc biệt, đến gần Tết cỡ tháng 9-10 âm lịch, phải bón thúc thêm phân DAP hay phân tổng hợp NPK với tỷ lệ lân cao để kích thích ra nhiều hoa, phân này có bán Ở các điểm bán cây kiểng.

Cây mai ghép sau khi trưng bày chơi qua mấy ngày Tết, phải đem ra ngoài để vào chỗ hơi râm mát trước rồi mới đem từ từ ra ngoài nắng, tránh để chỗ có nắng 100% ngay cây mai sẽ bị héo lá. Cắt tía bỏ bớt những đọt non quá dài, tạo dáng ngay cho cây được tròn trịa. Nếu không cần hạt để gieo làm giống, nên lảy bồ hết các hạt non để tập trung nhựa nuôi cây mai cho tưới tốt hơn. Sau Tết, cây mai đã mất sức nên phải bón thêm phân, có phân nào bón phân đó cũng được, tiện nhất là phân bánh dầu miếng, loại đã ép dầu rồi, bê nhỏ ra cỡ bầng 2 ngón tay, đào sâu chừng bốn, năm lỗ, sát vành chậu chung quanh gốc cây, bồ phân bánh dầu vào rồi lấp đất lại cho thật kỹ. Khi tưới nước bánh dầu sẽ tan ra từ từ bón cho cây mai được 4-5 tháng. Mỗi gốc mai lốn bón cỡ 200g bánh dầu miếng là vừa, khi nào thấy có kiến thì nên xịt thuốc trừ kiến.

Đến đầu mùa mưa nên vô phân bánh dầu miếng thêm một lần nữa cho cây mai ra chồi nảy tược mới, là đã bón đủ phân hữu cơ cho cả năm. Ngày nay sở Nông nghiệp có nhập loại phân hữu cơ đậm đặc của Úc, tên là phân Dynamic Lifter, đã được diệt hết mầm cỏ, bón không mọc cỗ rất tiện lợi và qua chế biến đã có thêm vô nhiễn nguyên tố đa lượng, vi lượng như. sắt, đồng, kèm. Ma ngan, Magie, molipden, bo v v bón cho cây gì cũng tốt.

Đến gần tết mới bón thúc thêm phân hóa học, để cây mai cho ra nhiều hoa to đẹp. Khi nụ hoa gần nở, bón thêm phân Kali cho nụ hoa cứng cáp, màu sắc tươi đẹp và lâu tàn hơn.

Cây mai năm Nhuần. Mỗi chu kỳ, 12 tháng cây mai sẽ rụng lá và ra hoa. Năm 1998 là nhuần hai tháng 5 âm lịch, thời gian kéo dài đến 13 tháng. Lá cây mai sẽ già sớm, tự rụng lá và ra hoa sớm trước Tết. Muốn tránh lá mai rụng sớm, các năm Nhuần nên lảy bỏ hết lá trước một lần vào giữa năm, rồi bón thêm phân, cây mai sẽ ra lá mới vào mùa mưa, tươi tốt xum xêu, đến gần tết, lá mai sẽ già cứ canh lảy lá mai như các năm bình thường, để kịp ra hoa đúng tết.

Huỳnh Văn Thới
Chủ tịch Hội Sinh vật cảnh Tân Bình

Việc thưởng thức một tác phẩm bonsai cũng giống như thưởng thức một bài thơ cho nên muốn nắm bắt được cái hồn của cây cảnh, người chơi trước hết phải từng trải hiểu biết và đủ bản lĩnh,tay nghề mới cảm nhận được cái hay, cái đẹp của một nghệ thuật. đa số người chơi điều cho rằng Bon sa trước hết là cái đẹp về ngoại hình: bao gồm 4 yếu tố cơ bản là bộ góc rể, thân, cành lá. như của cây cảnh. Nhưng xét cho cùng đây chỉ là diện mạo bên ngoài chưa thể sánh với cái đệp tìm ẩn bên trong đó là chiều sâu triết lý, và tâm hồn mà nghệ nhan muốn gửi gắm trông đó. 
Trước đây nhiều người thường hay kén chọn những loài cây quý hiếm có chỉ số sống lâu như tùng, bách, sanh, si, đa, kim quít…để làm kiểng. Nhưng gần đây giới trẻ phóng khoáng hơn, ít quan tâm đến chủng loại mà họ cho có giá trị thực sự của một tác phẩm bonsai là ý nghĩa, tâm hồn, tài năng và sức sáng tạo của nghệ sỉ .

Trong thiên nhiên cây nào cũng đẹp, cũng đáng yêu nhưng dù sao đó cũng là cái đẹp tự nhiên, nếu không có sự nâng niu , cắt lọc từ những bàn tay tài hoa lịch lãm của con người thì cái đẹp đó cũng chỉ là tương đố chứ chưa gọi là hoàn chỉnh. Tuy nhiên trong quá trình đục đẽo, cắt khoét, uôn sữa mà chúng ta can thiệp một cách thô bạo có thể làm cho cây biến dạng thái hoá, kiểu quạ thành “công”, mèo thành “chồn” thì không thể goi là nghệ thuật. Người xưa thường nói “ngừời đi nhanh trên cát không để lại dấu vết gì” Người chơi bonsai cũng như thuế, không để lại dấu ấn thô thiển của bàn tay mình trên vết cắt, dục khoét, hoặc tạo ra những đường thô thiển cho cây bị dị dạng, go bó, tàn nhánh trở nên rời rạc, mất hết vẻ thanh thoát.
Cái đẹp thì muôn hình muôn vẻ nhưng con đường tìm tồi cái đẹp thật lắm gian nan. Có cây mới nhìn đã thấy đẹp nhưng cũng có cây mất nhiều thời gian mới khám phá cai sâu lắng vốn dĩ tìm ẩn từ bên trong. Một tác phẩm bonsai được gọi là tương đối hoàn thiện là một cây già nua cổ kinh, còn giữ nét hoang sơ đương nét dịu dàng gợi lên được sự rung động mỹ cảm ngay từ lúc đầu. Cụ thể các vết cắt phải liền sẹo tàn nhánh hài hoà với tông thể tàn nhánh của cây, trong đó dáng thế của cây là phần quyết định .
Tiếp đền đó là bộ rể phải phơi bày trên mặt chậu vơi đầy vẻ sung mãn và kiêu hãnh. một bộ rể lý tưởng bao giơ củng nổi trên mặt giá thể gợi lên sự vững chảy và bền bỉ với đất trời. Cây càng gia rể càng trồi lên, tượng trương cho sự chiến thắng trong cuộc đấu sinh tồn. Vỏ cây có thể lồi lỗm, sần sùi nhưng không mang đấu vết chấp nói thô kệch. Vồm cây phải thoáng không được che khuất thân cây, nhất là lá phải nhỏ phù hộp với kích thướt của cây và nào cũng xanh tươi nom mơn mỡn..

Trong nghệ thuật bonsai hoa và trái chỉ là yêu tố phụ vì theo quang điểm của người Á Đông đời hoa quá ngắn ngủi so với sự trường tôn vĩnh cưữ của bonsai. Nhiều người gọi bonsai là những cổ thụ được tiểu hình hoá chiều cao con lại khoảng 10cm tới trên một mét, đặt trong chiếc chậu cạn cân đối hài hoà. Còn tỉ lệ cân xứng với đường kính góc với chiều cao cvủa cây thương là từ 1/5 dến 1/7. Cúng ta thường chia bonsai làm nhiều loại như bonsai mini, kiển trung, kiển sân nhưng người nhật lại coi bonsai như là một nghệ thuật sống nên họ thích chía ra làm nhiều nhóm như bonsai lá xanh, bonsai rụng lá, bonsai bông, bonsai trái. Giá trị của chậu bonsai thường bắt nguồn từ thiên nhiên có khi người chơi phải chăm sóc từ 5 đến 10 năm và phải dồn vào đó cả tâm huyyết của mình mới có thể tạo ra một sản phẩm vừa ý. Đặt điểm của nghệ thuật bonsai là tự do phóng khoáng là sự tái tạo nhiện không có sự sao chép và mô phỏng một cách thụ động tuỳ tiện mà không biết lược bỏ các chi tiết rườm rà, chỉ giữ lại những yếu tố cần thiết nhất klà phải biết tôn trọng một số nguyên tắt chung, đó là qui luật tự nhiên. Chẳng hạng cây càng gia tán ngọn càng tròn và các nhành trên cao thường bị xô dạt về phía sau(xuy phong) trái lại cây càng tơ thì đầu càng nhọn biểu hiện cho sự vương lên đầy ứơc vọng. Cây cảnh thu nhỏ tượng trưng cho cây già lâu năm đứng trơ trụi một mình giữa đất trời bao la, dáng dấp và phong thái cao quí như một tiên ông đạocốt. Đó chính là sự quân bình thiên liên trong vũ trụ nói lên sự khôn ngoan minh triết của con người.
Như vậy bonsai là một nghệ thuật sống và nó là kết quả của một quá trình lao động. Từ những cây hoang dã nếu được những bàn tay tài hoa của con người tác động vào, cộng thêm thời gian chăm sóc giá trị của một cây hoàn chỉnh co thể lên đến vài chục triệu tới vài trăm triệu đồng.
Người chơi bonsai trước hết phải kiên trì nhẫn nại và phải khôn ngoan và am hiểu cuộc sống của từng chửng loại, đặt biệt là có lòng thương yêu cây cỏ coi đời sống của cây cỏ nhue một phần xương thịt của mình. Có như vậy mới thật sự tìm được sự yên tỉnh của tâm hồn trong mối quan hệ ứng xử của con người với thiên nhiên như nhà văn Sơn Nam, đã viết : cây kiển đống vai trò như một viện ngọc, cái đỉnh đồng. Nó làm thoả mãn khát vọng đựợc hoà mình vào vạn vật nhưng không đượm màu sắc huyền bí nó chỉ thơ mộng như một bài thơ siêu thoát hiền lành.

Những cây bonsai nói chung, cây Mai nói riêng không phải ngẫu nhiên mà được bộ rễ nổi hoàn hảo để ta bằng lòng. Đa số nhờ bàn tay khéo léo của con người tạo tác thêm, chúng mới trở nên duyên dáng. Tôi hy vọng bài viết này có thể giúp chút ít cho các bạn nắm bắt thêm phần kỹ thuật tạo rễ nổi cho cây kiểng.

Cách thực hiện

Vào thời điểm gần cuối Đông (tháng 11 âm lịch) đến hết mùa xuân năm sau, thời tiết tương đối êm ả, ngớt mưa dần, ít nắng gắt, dịu trời mát đất. Tôi thường làm công việc tạo rễ cây Mai, còn các tháng khác chưa bao giờ, bởi nhiệt độ quá nóng, hay quá lạnh hậu quả không lường hết được!

1. Chuẩn bị các thứ cần thiết

• Dùng loại tre non, chẻ một số cọc bằng chiếc đũa con dài khoảng 10-20cm vót cạnh, cắt nhọn một đầu. Chẻ một số ghim bằng cỡ chân nhang dài 12cm vót cạnh, nhọn 2 đầu, xoắn ở giữa gập đôi lại. Chẻ một số lạc của lóng tre dài.
• Vỏ trái dừa hoặc bèo(lục bình).

2.  Thực hiện “một công ba việc”

• Vừa sang chậu, vừa thay đất và vừa sắp xếp lại bộ rễ đối với những cây Mai đã được 2-3 năm tuổi. Xem đất ở chậu của nó không quá ướt hay quá khô tức là còn độ ẩm thì dễ dàng hơn.
• Bứng cây cẩn thận, tránh đứt rễ nhất là những rễ cái dài, càng có lợi thế, nhẹ tay đưa ra ngoài, xoi bớt đất chỉ còn một ít thôi, tay nắm thân nâng, tay kia đỡ lấy rễ, lật ngược cho ngọn quay xuống. Như vậy bao nhiêu rễ lớn bé cũng xuôi theo. Sau đó đem đặt thuận trở lại vào giữa chậu trên lớp đất trồng, đồng thời dùng cọc cắm và lạt giữ cây cố định.
• Lấy nước xối vào gốc rồi chờ một lát, nước rút hết, rễ bày lộ rõ ra để cho ta sấp xếp lại. Banh những cái ngắn trải đều tại chỗ, những cái dài ở bên thừa để qua phía thiếu. Làm được rễ nào cắm cọc và ghim giữ cho nó nằm yên, khỏi bung về vị trí củ. -Dùng đất bột khô rải vào, rồi đổ nước đầy chậu một lần nữa, nước sẽ làm đất bột chui tới tận cùng hang hốc. Tiếp theo lấp gốc. Cuối cùng sử dụng rễ bèo hoặc xơ dừa xé nhỏ phủ mặt châu, đề phòng khi tưới đất trôi

3. Riêng với cây to chậu lớn

• Nếu thấy bên nào bị thiếu rễ thì tưới nước nhiều lần hoặc đợi mưa đất mềm để dễ làm.
• Moi đất chỗ bị trống rễ, rồi thò ngón tay trỏ xuống sâu dưới gốc thăm dò gặp rễ nào có khả năng rút được thì từ từ kéo lôi lên dần, khi thấy nó đã trồi hẳn thì lấp đất hố vừa moi. tiếp theo là banh sửa lại rễ và lấp đất.
• Dùng nguyên mảnh vỏ dừa đem đập dập rồi úp tủ kín cái rễ ấy để bảo vệ cho nó được an toàn.

Nếu cảm thấy ngại lôi kéo sợ đứt rễ ta có thể làm theo cách sau vừa phụ thêm rễ cho cây chính vừa tạo ra cái u nần ở gốc. 

• Sử dụng cây phụ có thân tương ứng, bứng đem rửa hết đất và cắt tỉa nhánh cho gọn.
• Moi đất ở gốc cây chính chỗ bị thiếu rễ, lấp đặt cây phụ vào, dùng lạt buộc hai thân chúng lại. Tiếp tục công việc sắp xếp rễ tương tự như trên.
• Thời gian khoảng 3 tháng sau, cây phụ phát triển bình thường thì cắt bỏ toàn bộ phần trên, chỉ giữ lại một đoạn vừa đủ quấn vòng theo gốc chính.
• Dùng 2 mảnh tre thật già 3-4cm, một mảnh đặt trực tiếp ngay đầu mối cây vừa cắt, mảnh thứ 2 đặt gián tiếp ở vị trí đối diện. Dùng dây kim loại choàng hai mảnh tre áp vào, buột 3-4 nuột, siết thật chặt bằng kiềm, để thật lâu.

Lưu ý: Lúc choàng 2 mảnh tre ép, nếu dây kim loại chạm sát vỏ thì chêm thêm một vài mảnh tre nữa tránh gây sẹo xấu !Mặt khác, về lâu dài những tược mọc bậy ở đoạn còn lại của cây phụ đừng cắt, cứ để dậy mà đè bẹp chúng sát mặt chậu, hoặc chỉ cắt bỏ đọt. Chừng nào biết chắc chắn hai cái thân ấy ăn khít với nhau thì bỏ các thứ bó buộc.

Nói tóm lại, cách thức tôi nêu có lẽ bất cứ ai nghe qua cũng làm được, chẳng khó vã lại không tốn kém gì mà lại hiệu quả. Thấy hay hay cái nghệ thuật tạo dưỡng.  Chúc các bạn thành công.

Đất luôn là mối quan tâm hàng đầu của những nhà nghệ thuật trồng và tạo dáng bonsai khi họ muốn tạo ra một cây bonsai đầy sức quyến rũ… 

Những điều cơ bản

Đất trồng thường là một vấn đề lớn đối với những nhà yêu thích trồng bonsai. Mặc dù bạn có thể mua đất trồng từ những nhà vườn, nhưng giá cả để mua chúng thì khá đắt đỏ. Chính vì thế mà bạn nên tự tạo ra đất trồng theo cách của riêng bạn. Để tạo ra một loại đất trồng tốt cho cây bonsai, bạn cần tuân thủ theo nhiều điều cần thiết. Nếu áp dụng tốt những điều ấy thì bạn sẽ đạt được một kết quả tốt và chúng tôi chắc rằng đó chính là thành quả thực sự do chính bạn gặt hái được. Đối với bản thân của từng chuyên gia thì họ sử dụng những kiến thức của chính họ để chọn ra những loại đất thật sự phù hợp với từng cây bonsai riêng biệt.

Cách di chuyển

Thông thường một chậu bonsai chỉ cần một ít đất để sống và phát triển. Nhưng một chút đất này rất quan trọng vì nó cung cấp nước, không khí và những chất dinh dưỡng khác cần thiết cho cho cây. Tuy nhiên, không phải chỉ vì lí do này mà ta mới trồng bonsai với loại đất phù hợp, mà bởi vì sức khỏe và sự phát triển của cây thực sự phụ thuộc hoàn toàn vào loại đất ta đem trông cho cây.

Cách chọn đất

Để đạt được kết quả tốt nhất, ta cần phải chọn được một loại đất mà nhất thiết phải hội tụ đầy đủ nước, chất dinh dưỡng và muối khoáng. Nếu như ta thêm vào đất thành phần các chất hữu cơ đã được chế biến thì khả năng trữ nước và các chất dinh dưỡng trong một diện rộng sẽ rất tốt. Cũng vì thế mà đất luôn là mối quan tâm hàng đầu của những nhà nghệ thuật trồng và tạo dáng bonsai khi họ muốn tạo ra một cây bonsai đầy sức quyến rũ.

Cần tạo hệ thống thoát nước

Vấn đề tiếp theo mà chúng ta cần chú ý đó chính là hệ thống thoát nước. Nước thì cần thiết để cây tồn tại, nhưng ta cũng cần tưới nước cho cây với thời lượng phù hợp, vừa phải. Nếu tưới nước quá nhiều sẽ làm cho rể cây bị úng, điều đó đồng nghĩa với việc là bao nhiêu nỗ lực và cố gắng của chúng ta sẽ trở thành một con số không to tướng, nghĩa là chúng ta thất bại. Chính vì thế mà việc thoát nước cần được làm một cách bài bản và kỹ lưỡng, bằng cách ta trộn đất với những viên đá nhỏ, vì những viên đá này có thể tạo những khoảng không để lượng nước dư thừa có thể thoát ra một cách dễ dàng qua những lỗ nhỏ được khoét sẵn ở dưới đáy mỗi chậu. Mặt khác, ngoài khả năng giúp cây thoát nước, hệ thống thoát nước còn giúp cây hấp thụ tốt hỗn hợp không khí trong môi trường. Và điều quan trọng chính là cây bonsai của chúng ta có được những yếu tố phù hợp cho sự phát triển của mình.

Những điều cần lưu ý khác

Như được biết, tất cả các loài bonsai cần được trồng trong loại đất mà nó có thể giữ nước và cũng trong loại đất đó lượng nước dư thừa có thể thoát ra. Đây quả là một điều trái ngược. Ví dụ cây thông và cây bách xù là những loại cây không cần nhiều nước, điều đó cho ta biết một cách gián tiếp rằng chúng cần một loại đất mà khả năng giữ nước không đòi hỏi phải tốt lắm. Còn đối với những loại cây trồng nhỏ và cây ăn quả thì ngược lại, chúng cần rất nhiều nước và qua đó ta có thể biết rằng ta sẽ phải trồng chúng trong loại đất có khả năng giữ nước cao. Bên cạnh đó, ta cũng không thể quên những hòn đá nhỏ dùng để thoát nước, vì nếu giữ nước không thôi thì rể cây sẽ bị úng và chết.

Hữu cơ hay vô cơ?

Có hai loại đất trồng: vô cơ và hữu cơ. Bất cứ loại đất nào thì ta vẫn phải đảm bảo rằng chúng có khả năng thoát nước và giữ nước. Việc tạo ra đất hữu cơ cũng khá dễ dàng, chúng ta chỉ việc lấy những thành phần tự nhiên có sẵn trong vườn hoặc từ những nguồn khác đem trộn lại và tạo ra đất hữu cơ. Còn đối với đất vô cơ thì ngược lại, ta mất nhiều thời gian và công sức để tạo nó. Một điều đáng chú ý là dung nham núi lửa và đất sét nung thì rất cần thiết trong việc tạo ra một loại đất mới.

Cách hoàn hảo nhất

Để có được một cây bonsai lý tưởng, ta cần sử dụng một loại đất chứa 50% sỏi và 50% mùn. Hai thành phần này được trộn lẫn sao cho phù hợp với từng loại cây. Chất hữu cơ được lấy từ lá cây và được đem trộn lẫn với vỏ cây, đôi lúc ta cũng gặp một số vấn đề xoay quanh phần chất hữu cơ. Chúng có vai trò trữ nước rất lớn và đẩy nước xuống phía dưới. Còn với đất vô cơ thì chúng trữ một lượng nước nhất định và làm cân bằng lượng nước thừa ở đáy chậu. Cuối cùng chúng tôi xin giới thiệu với các bạn một loại đất sét trắng ở Nhật Bản có tên Akadama – nó rất tốt và thường được chuyên dùng cho việc trồng bonsai, nhưng chúng ta phải mua chúng từ các nhà vườn.

Với những người đam mê cây cảnh tạo được một tác phẩm đẹp và chăm sóc để duy trì và phát triển thêm vẻ đẹp là một niềm vui khó diễn tả được bằng lời. Để tạo được những tác phẩm đẹp phải thật sự đam mê và tốn nhiều công sức. Muốn làm được vậy người chơi cây cảnh phải nắm vững một số kiến thức cơ bản về tạo hình và cắt tỉa hay cách thức để duy trì thế cây và bộ tàn cây được cân đối. 

Qua bài này xin giới thiệu các kỹ thuật cơ bản cho việc tạo hình và chăm sóc cho cây bonsai – một phong trào chơi cây cảnh nghệ thuật đang phát triển càng ngày càng mạnh hiện nay nhằm giúp một phần nào cho người mới chơi có một số kiến thức cơ bản để có thể tạo ra một tác phẩm đẹp với thời gian ít nhất với chi phí thấp nhất.

Chọn cây

Dáng tổng thể: Một tác phẩm bonsai đẹp cần có sự cân đối về tổng thể của cây, các thành phần chính tạo nên dáng tổng thể: Thân – Rễ – Cành

• Thân cây: Thân cây đẹp là là một thân cây có độ to giảm dần từ gốc đến ngọn, nghĩa là gốc to nhỏ, thân cây là nét chính tạo nên dáng cây nên khi chọn nên chọn những thân phù hợp với dáng nhìn sẽ đẹp hơn, nếu thân cây có các yếu tố khác như hình dạng vỏ cây, các nét sần sùi tạo nên tuổi tác của thân cây nhìn cũng sẽ có giá trị thẩm mỹ hơn.
• Rễ cây: Đây có thể nói là ýêu tố tạo nên độ vững chãi và mạnh mẽ cho cây, bộ rễ cây đẹp là bộ rễ chỉ lộ ra và lan tỏa trên mặt đất, không có những rễ chồng chéo nhau hay mọc từ sau ra trước.
• Cành cây: Tổng thể cành tạo nên bộ tán của cây. Tán cây có thể điều chỉnh bằng cách uốn sửa các cây mọc cho phù hợp. Thường cành trong bonsai được phân bổ thaeo hình xoắn ốc, độ dài và độ nhỏ của cành nhỏ dần từ gốc đến ngọn: ccành gần gốc to hơn cành trên ngọn. Nên cắt bỏ những cành mọc vượt quá lớn hay mọc ngang đâm xéo, hoặc mọc cùng vị trí với các cành chính khác trong cây.

Ngoài ra chậu cây cũng là một trong những yếu tố quyết định vẻ đẹp của cây, những châu cây có hình dáng và kích thước phù hợp với cây sẽ làm vẻ đẹp của cây tăng lên rất nhiều.

Kỹ thuật tạo dáng

Tạo hình bằng dây nhôm
Với kỹ thuật này có thể tạo cây cảnh bằng cách thay đổi hướng của thân và nhánh cây. Những cành mọc chĩa lên có thể uốn ngang hay vuốt xuống để tạo ấn tượng già dặn, trưởng thành.

Cách quấn

• Quấn thân cây: Cắt một sợi dây có chiều dài gấp 2 lần nhánh hay thân cần quấn. Có thể quấn dây lượn quanh thân một góc 45o, đó là cách quấn hiệu quả nhất. Cách quấn: Cắm một đầu kẽm xuống đất, đầu tiên quấn quanh gốc cây, sau đó quấn lên thân cây. Nếu muốn quấn thêm một lần nữa, bạn nên quấn sát với sợi dây trước và nhất thiết không quấn chồng lên nhau.
• Quấn nhánh: Bắt đầu quấn từ dưới. Đồng thời quấn dây xen kẽ theo chiều dài của nhánh đến khi làm xong nguyên cây (trở lại quấn trên những cành non thật tỉ mỉ). Hoặc chúng ta quấn cùng một lúc cả nhánh chính và nhánh phụ trước khi quấn tiếp. Sử dụng dây mảnh hơn cho bề dày của nhánh thon. Thông thường, hãy quấn hai nhánh cùng một lúc với cùng một sợi dây quấn, quấn quanh để tạo thế dựa thân. Ở những nơi có nhánh đơn, thì nên quấn liên kết với nhánh khác, buộc chặc đầu dây bằng cách gài nó dưới vài vòng đầu tiên.
• Bao lâu thì gỡ dây quấn? Điều này còn tùy thuộc độ dày của thân, cành, loại cây, chất lượng và tuổi cây. Nên thường xuyên kiểm tra dây quấn để đảm bảo dây quấn để đảm bảo dây không hằn vào vỏ khi cây phát triển. Phải cẩn thận khi chọn cỡ dây phù hợp với độ lớn và sự phát triển của cây. Nên thay đổi cỡ dây quấn theo độ dày của thân nhánh thì cỡ dây phải nhỏ dần, cỡ dây tương ứng bằng 1/6 đến 1/3 đường kính của cành hoặc thân chọn quấn. Để tháo dây quấn, tốt hơn hết bạn nên cắt dây thành những đoạn nhỏ, nhằm giảm bớt sự rủi ro, hư hại cho cây.

Sang chậu và thay đất

Khi đất trong chậu đã cạn kiệt chất bổ dưỡng thì bonsai có hiện tượng: Cây không còn tươi tắn, có hiện tượng xuống sức, bộ lá kém tươi và bắt đầu nhuốm vàng bệnh hoạn, các cành như không thể cất cao lên được, nhiều rễ con lồi lên mặt đất chậu, lớp đất trên bề mặt chậu mỏng dần đi. Những triệu chứng trên cho thấy đã đến lúc thay đất cho cây.

Theo thời tiết nước ta thì nên sang chậu vào mùa xuân hay trước mùa mưa khi cây bắt đầu đâm chồi, nảy lộc và đó là thời tiết mát mẻ.

Dùng dao cùn xắn từ từ phần đất sát thành chậu cho đến khi bầu đất và thành chậu được tách ra hay trước đó một buổi ta tưới nước cho đất thật nhão, như vậy chỉ cần nghiêng chậu là lấy cây ra được. Tiến hành cắt bỏ rễ lớn và rễ con đã quá già và chỉ chừa lại những rễ non. Nên dùng loại kềm bén để hớt bớt rễ, vết cắt cần cho ngọt, không được giập nát. Bộ rễ sau khi xử lý xong phải được gọn gàng. Đây cũng là dịp tốt để ta cắt tỉa những cành, nhánh mọc không đúng cách, hoặc sửa đổi chúng.