Lan vũ nữ có khoảng 400 – 600 loài, xuất xứ từ châu Mỹ và vùng cận nhiệt đới. Cành hoa có thể lưu giữ được từ 35 đến 45 ngày. Điều đặc biệt là hoa có thể nở tất cả các mùa trong năm.
Ánh sáng: Loài lan này ưa bóng mát vì vậy tránh để cây ngoài trời.
Nhiệt độ: Cây phát triển tốt ở nhiệt độ 15 đến 35 độ C.
Độ ẩm: 60%.
Cách tưới nước: Rễ của lan vũ nữ rất nhỏ, nên bồn trồng phải nhỏ hơn các loại khác. Mùa đông mỗi ngày tưới một lần. Mùa hè tưới ngày 2-3 lần vào lúc sáng sớm và chiều mát. Nếu ngày nắng nóng và gió nhiều thì tăng thêm một lần tưới. Di chuyển vòi phun nước qua một lượt rồi tưới trở lại để cho thấm đều vào chất trồng.
Cách tưới phân NPK: 7 ngày tưới một lần theo liều lượng quy định vào lúc sáng sớm hoặc chiều mát. Tưới quá liều lượng, cây sẽ bị vàng lá và chết. Tưới qua một lần nước, đợi 15-20 phút rồi mới tưới phân để cây hấp thụ tốt.
Hằng tháng nên phun thuốc phòng ngừa sâu bệnh, nấm.
Chú ý: Khi hoa nở gần tàn hoặc cây có hiện tượng yếu đi phải cắt ngay cành hoa và tưới phân NPK 20-20-20.
Mùa đông, nếu nhiệt độ dưới 15 độ C, cây không phát triển, nụ bị hỏng thì phải chuyển cây đến chỗ ấm hơn.
Loại này có nhiều tên gọi khác nhau, miền Nam gọi là Ngọc Điểm, miền Trung gọi là Nghinh Xuân, còn miền Bắc là Đai Châu. Đây là loại lan rừng có nhiều ở Việt Nam, đặc biệt là các vùng nóng. Khi trồng, bạn nên hiểu và tuân thủ những điều sau.
Độ bền hoa: 20 – 35 ngày.
Thời gian nở hoa: Tết Nguyên đán hàng năm, trừ những năm nhuận thì cây nở sớm hơn.
Ánh sáng: Tránh ánh sáng trực tiếp vì dễ làm cây bị cháy lá.
Nhiệt độ: phát triển tốt nhất là 26 – 30 độ C.
Độ ẩm: 40 – 70%.
Nên tưới nước 1 lần/ngày, thường là vào buổi sáng và chiều mát để giữ cho cây có độ ẩm thích hợp. Khi thời tiết chuyển lạnh đột ngột thì không nên tưới ngay mà để cách 1 – 2 ngày sau để cho cây thích hợp với môi trường mới.
Cứ 7 ngày thì tưới phân một lần với liều lượng quy định vào lúc sáng sớm hoặc chiều mát. Nên tưới qua nước một lần, sau đó 10-15 phút thì tưới phân để cây hấp thụ tốt hơn.
Với cây lan con hoặc cây mới ghép nên dùng phân NPK: 30-10-10. Lan trưởng thành dùng NPK: 20-20-20. Khi thấy cây nhú hoa thì dùng NPK: 6-30-30 để cho hoa mập hơn, bền và tươi hơn.
Hằng tháng nên phun thuốc phòng sâu bệnh, nấm.
Chú ý: Mùa đông, nếu nhiệt độ dưới 15 độ C, cây không phát triển, nụ sẽ bị hỏng, vì vậy cần chuyển cây đến chỗ ấm hơn hoặc có biện pháp che chắn.
Phong lan là loài hoa nở lâu ngày và được nhiều người chọn để làm đẹp cho nhà mình. Tuy nhiên, đây là một loại hoa khó trồng, nếu không biết cách chăm sóc, nó rất dễ chết.Dưới đây là một số kỹ thuật trồng:
Trồng trong chậu
Nên trồng vào các chậu đất nung sẽ giúp phong lan phát triển tốt hơn. Chọn chậu có nhiều lỗ thoáng. Trước khi trồng hoa, phải rửa sạch chậu. Nên cho đất to xuống đáy chậu và đất nhỏ trên bề mặt.
Trồng ghép trên thân cây khác
Bạn có thể dùng thân cây còn sống để trồng ghép, nhưng cần tỉa bớt tán nhánh. Chú ý là không phải vị trí nào của thân cây cũng có thể ghép được. Cây chỉ phát triển tốt khi chúng được ghép ở phía ánh sáng ban mai chiếu vào (hướng đông). Cách trồng này thích hợp cho hầu hết các giống lan, đặc biệt là lan rừng.
Nếu muốn ghép lan với các thân cây đã chết, bạn phải cắt cây thành khúc ngắn để dễ treo. Nên chọn những cây mục và bóc vỏ đi vì vỏ sẽ là nơi trú ẩn của côn trùng phá hoại. Buộc một miếng xơ dừa vào thân cây để giữ ẩm rồi buộc chằng lên đó gốc lan. Nếu bạn trồng vào những ngày mưa hoặc thời tiết quá ẩm thì không cần phải buộc xơ dừa.
Trồng thành băng xơ dừa
Chọn xơ của những quả dừa già và khô rồi xé ra từng mảnh to bằng nửa bàn tay. Sắp các mảnh sát nhau thành băng dài trên giàn gỗ hoặc tre và giữ chặt chúng lại bằng 2 thanh nẹp tre. Để tránh úng nước, bạn có thể đục một lỗ nhỏ dưới miếng xơ dừa rồi mới trồng. Sau 2-3 năm, khi xơ dừa đã mục có thể thay băng khác.
Một số điểm cần lưu ý
Khi trồng xong nên để cây ở nơi mát mẻ có độ ẩm cao cho đến khi rễ non phát triển mới chuyển dần ra nơi có ánh sáng phù hợp. Sau khi trồng 1-2 ngày không cần tưới nước ngay vì dễ bị thối cây. Phải thường xuyên quan sát xem đất còn đủ độ ẩm hay đã khô. Cần tưới nước dưới dạng phun sương. Khi rễ cây phát triển đều mới mới bón phân. Có thể bón phân hữu cơ (nước tiểu, phân và xác bã động vật) hoặc vô cơ (có các yếu tố N, P, K).
Nhiệt độ cao làm tăng sự phát triển dinh dưỡng ở cây lan. Vào mùa nắng, nên tăng lượng phân bón cho cây để đáp ứng nhu cầu dinh dưỡng. Không nên để cây ở nơi thiếu ánh sáng vì nó sẽ sinh trưởng kém.
Đó là một vài gien thay đổi cấu trúc so với loài nguyên thủy và gien đó (với lan thường chú ý tới hoa) thường gây một đặc điểm gì đó của cá thể (ví dụ: cây thấp, cao hơn bình thường, cá, chim bạch tạng, lan có hoa chuyển sang mầu trắng (var alba)). Đơn cử: dòng thủy tiên trắng có 3 cây hoàn toàn khác nhau, Ngọc Điểm: ngoài cây chuẩn còn có cây trắng môi tím, cây trắng môi vàng hay như C. intermedia có 6 cây, L. ansper có 9 cây. Sau này khoa học phát triển người ta có thể tạo ra đột biến nhân tạo (công nghệ cấy ghép gien, công nghệ đa bội thể): Den. Lady Shale 4x, cat, phalae có gien của cây phát tài, cat phát sáng….
Hoa lan lai tự nhiên
Là cây lai dữa hai loài, giống (chi) tự nhiên mà không có sự can thiệp của con người: đơn cử như cây Ngọc Điểm mầu xanh Blue, vòi bông đưa lên đó là kết quả của Ngọc Điểm và Hải Yến, hay cây kiếm xuân cùa Ngọc Cường là loài lai tự nhiên giữa một cây phong lan và một cây địa lan. Vấn đề ở đây là Menden đã tìm ra cả 3 thế kỷ nay rồi: giống cha – giống mẹ – giống cả cha lẫn mẹ hay là giống ông nội, bà ngoại là quyết định bởi gien trội hay lặn.
Hoa lan lai nhân tạo
Đây mới là vấn đề chính, do công nghệ phát triển do vậy rất nhiều cây được lai (cùng giống, khác giống (chi)) rồi đem cấy mô chính vì vậy mới có Renantanda, Mokara, BLC, LC, SLC, Pots, Doritan…. hoặc như Ngọc Điểm Cam… mà hiện tại đang hot (vì mượn danh đột biến). Nhưng nhìn cho kỹ thì cũng như tỉ lệ của Menden mà thôi có điều những cây không “chuẩn” thì bị loại bỏ không thương tiếc.
Trong những thú vui lành mạnh, thú chơi lan được một số người Việt trong nước cũng như ở ngoài nước ham chuộng. Tuy cùng chơi lan nhưng mỗi người một mục đích, một sở thích khác nhau. Thông thường người ta mói đầu chơi lan vì lòng yêu thích loài hoa cao quý, màu sắc rực rỡ, hương thơm thanh khiết dịu dàng hay nồng nàn ngào ngạt lại thêm lâu tàn. Do đó khi mới chơi người ta thường chọn những loài, những giống có đủ yếu tố sau đây:
Màu sắc rực rỡ
Nhiều hoa
Lâu tàn
Hương thơm
Dựa theo thị hiếu của người mua, với kỹ thuật gieo hạt, cấy mô, ghép giống được kỹ nghệ hóa, các vườn lan thương mại đã tung ra thị trường hàng ngàn hàng vạn cây lan cùng một màu sắc như nhau. Vì vậy có nhiều cây lan như những cây Cattleya lai giống chẳng hạn, dù rằng ở Florida, California, hay Nhật Bản, Đài Loan hay Việt Nam cũng đều có cả. Như vậy cây lan đó tuy có đẹp nhưng không còn giá trị vì gần như ai ai cũng có.
Cũng vì thế người ta đi tìm nhưng cây khác lạ thí dụ như:
1. Những giống lan nguyên thủy (species) có những bông hoa khác lạ về màu sắc hay hình dáng. Những giống lan này thường thường vì không ưa thay chậu, chậm tăng trưởng và hay chết vì không chịu tưới bón quá nhiều hay khó trồng như: Disa
2. Những giống lan nhỏ như: Masdevallia, Pleuratholis, Schoenorchis
3. Những giống lan Cymbidium lá nhỏ như: Cymbidium dayanum, Cymbidium ensifolium
4. Những giống có lá sọc đắt giá như: Neofinettia falcata giá bán từ $60-2000 tùy theo cây to nhỏ, sọc nhiều hay ít. Cây Paphiopedilum insigne var. “Doris Duke của Bill Thoms gồm hai bông hoa và 16 nhánh với giá 30.000 US$ và nghe đồn rằng một nguời Nhật đã trả 36.000$ để mua cho bằng được cây này.
5. Những giống biến dạng hay dị dạng, một vài giống lan này khó lòng cấy hạt hay cấy mô do đó không thể sản xuất hàng loạt, chỉ có một cách duy nhất là tách nhánh mà những cây này có khi phải 5-10 nhánh hay củ mới sống nổi cho nên giá rất đắt.
6. Những giống hiếm quý như những cây lan đặc hữu mới tìm ra được như: Paphiopedilum vietnamense, Paphiopedilum hangianum, cây Paphiopedilum thaiorum của Thái Lan và cây Phramipedium kovachii của Peru v.v…
7. Những cây lan có hương thơm ban ngày như Anguloa clowesi màu vàng rực rỡ lai thêm hương thơm ngào ngạt như hương sen, Stanhopea occulata tuy chỉ 3 ngày hoa đã tàn, nhưng nếu cây lớn nhiều dò nở liên tiếp có thể dài tới 2-3 tuần lễ, hương thơm còn hơn vanille hay cacao v.v… Hoặc những giống có hương thơm vào ban đêm Angraecum sequipedale, Angreacum eburneum, Vanda denisoniana v.v…
8.Những cây lan thật lớn như Dendrobium speciosum, Arundina graminifolia Gramatophyllum speciosum.
Nói tóm lại tuy cùng là một thú vui chơi, nhưng ý kiến và sở thích mỗi người một khác. Tuy nhiên mỗi loài lan đòi hỏi những điều kiện khác nhau như thời tiết, địa điểm, tài chánh và nhất là sự hiểu biết về kỹ thuật nuôi trồng.
Để hiểu tốt hơn nhu cầu sinh trưởng phát triển của lan cần phải hiểu được các điều kiện làm cho nó phát triển một cách tốt nhất trong thiên nhiên. Địa lan châu á đặc trưng sống ở các vùng núi cao, trên các mỏm đá bao bọc bởi các lùm cây và dưới các rừng tre. Dưới các điều kiện độ ẩm cao, nhiệt độ ở mức vừa phải và các cây cối cao che bớt ánh nắng mặt trời. Rễ tre và các mỏm đá bao bọc lấy các rễ của cây lan.
Nhiệt độ ngày càng giảm trong khi độ ẩm tăng. Những trận mưa trên đỉnh núi phụ thuộc vào từng mùa, gió nhiều và khoảng cách từ núi tới biển. Thậm chí, vào mùa đông, không khí khô hơn và mưa ít.
Làm sáng tỏ trong môi trường sống tự nhiên, đôi khi có thể thấy rằng các cây địa lan ưa sống trong nhà trên bậu cửa sổ hoặc dưới ánh đèn, dòng Cym Sinence là dễ dàng nhất. Nó có thể thích nghi với điều kiện độ ẩm thấp hơn và phát triển mạnh mẽ nhất trong điều kiện nhiệt độ ôn hoà. Cây Cym Faberi yêu cầu độ ẩm cao hơn và không thể thích nghi với nhiệt độ cao hơn.
Cây địa lan Châu Á thường rất khoẻ mạnh. Mỗi sự tăng trưởng là một giả hành mà nó được tách ra từ các của bẹ khác hoặc củ của cây mẹ. Mỗi giả hành đều có một bộ rễ độc lập.
Rễ của địa lan
Trái với rễ của cây địa lan lai, rễ của cây địa lan châu á rất ít khi phân nhánh và do vậy rễ không đan xen vào nhau. Thân cây mới thường rất ngắn, 2-3cm và hẹp 1.5cm. Thân cây đỡ nhiều lá, chúng phân nhánh từ mặt chậu.
Giả hành đóng vai trò là nơi dự trữ nước và chất dinh dưỡng chính cung cấp cho cây. So với các loại lan khác, giả hành của địa lan nhỏ và không thể dự trức được nhiều nước, vì vậy cần phải tưới nước thường xuyên trong suốt quá trình sinh trưởng của chúng (Xem các điều kiện phát triển)
Lá của địa lan
Đối với những người sưu tập lan Châu Á thì lá của địa lan gần như quan trọng hơn cả hoa. Lá cây có thể rất dày và dài phụ thuộc vào các loài. Chẳng hạn, Cym georengii có thể đến 1cm và dài 6inch, trong khi loại Cym Siense có thể đến 4cm và cao đến 18inch. Hầu hết lá cây phẳng nhưng một số có hình bầu dục giống như “Tu Er Lan” (Lan tai thỏ)
Một số biến thể khác bao gồm lá cong, vặn và xoắn, nhưng điều quan trọng nhất đối với những người sưu tập lan là đó là những hình thái của biến thể khảm (điểm nhiều đốm màu khác nhau). Biến thể khảm đã xuất hiện qua quá trình tiến hoá và tiến xa hơn qua quá trình lai tạo. Những biến thể đó có thể được phân loại thành vài loại dựa vào hình mẫu của biến thể và màu sắc. Nói chung, biến thể khảm được coi là các biến thể mạnh mẽ hơn, được quan tâm hơn và có giá trị hơn.
Hoa của địa lan
Hoa của cây địa lan châu á thường nhỏ, khi so dánh với hầu hết các loài địa lan khác. Ngồng hoa có thể cao gấp 2 lần chiều cao của cây. Số hoa, hình dáng hoa, hương thơm và thời gian tàn của hoa thay đổi tuỳ từng loài. Trong mỗi loại, các biến thể được đặt tên dựa vào màu sắc của hoa.
Chẳng hạn, trong dòng Sinence, có các biến thể hoa mà hầu như được biến thiên từ màu đen chủ đạo, như sinense “San Chuan”, hoa có màu vàng tuyền như loại “Wu Tsu Tsai”, màu đỏ như sinense “Ta Ming” và có màu trắng tuyền như sinense “Bai Mo Su”. Các loại hoa có thuần 1 màu là có giá trị nhất.
Tập hợp các loại địa lan gồm có 44 loại truyền thống có xuất xứ từ lục địa Châu Á. Địa lan Trung Hoa là một phân nhánh của tập hợp này gồm có 5 loại. Chúng được gọi là Cymbidium Jensoa. Nhiều tài liệu tham khảo gọi là Địa lan Châu Á hoặc gọi là Địa lan Trung Hoa, thực ra chúng được tìm thấy cả ở Trung Hoa, Đài Loan, Nhật Bản và trong các miền của Thái Lan và Việt Nam.
Khi đối chiếu các văn bản Trung Quốc, Nhật Bản hoặc Hàn Quốc với các tài liệu của Phương Tây thì thấy có sự không đồng nhất do cách đặt tên và có rất nhiều sự biến đổi tên trong các nhóm loài. Năm loài của Trung Quốc trùng với năm loài chính của dòng Cym Jensoa.
Nhứng văn bản dịch tiếng Anh không liên quan đến thời kỳ ra hoa thực sự, hoặc mùi hương của loài. Mặc dù loại Faberi vô cùng thơm, xong đều là các loại Ensìolium, Karan, Georengii và một số biến thể của dòng Sinense. Trong mỗi nhóm địa lan có thể có đến 30 biến thể đã được ghi nhận.
Những biến thể này được xác định bởi màu sắc của hoa, dáng của lá và các biến thể màu lá. Những biến thể về màu hoa và biến thể lá là những cây được tìm kiếm nhiều nhất. Những loại địa lan lai đã có tại Châu Á. Chúng khó lai tạo, phải mất đến 5 năm để cho ra những cây lai. Để hiểu tốt hơn về các loài biến thể và giá trị của cây cần có sự hiểu biết vài đặc điểm cơ bản của cây.
Ở Trung Quốc, Địa lan trở thành một phần của câu chuyện thậm chí có từ trước nền Văn minh phương Tây. Suốt câu chuyện Trung Hoa địa lan đã là biểu tượng tuyệt vời và mối giao hảo cũng như kiến thức về loài hoa thanh tao và ngát hương thơm. Vào khoảng năm trăm năm trước Công nguyên, Khổng Tử đã so sánh hoa lan với các phẩm chất đạo đức trong giáo dục
Bông hoa lan cô độc, đứng, tô điểm cho mặt núi, tỏa hương thơm vào không khí khó có gì có thể diễn tả được. Một người quân tử, học đạo đức và triêt lý thì thường là người hào hoa phong nhã, không giàu có gì.
Khổng Tử cũng đã ví hoa lan là “Vua của hương thơm” (Vương giả chi hương) một chân lý còn mãi với thời gian và vẫn đúng cho tới ngày nay. Đã có nhiều cuộc tranh luận của những người mê lan về mối liên quan và tính kế thừa giữa các loại lan giữa các quan điểm đã tồn tại vào khoảng 500 năm TCN và ngày nay.
Thời xưa, giới quý tộc sưu tầm các loại địa lan. Các loại lan thường được khai thác ở các vùng núi cao và được mang về trồng. Các tính chất tự nhiên của cây làm cho nó có giá trị. Giới quý tộc thường tìm kiếm trồng và chăm sóc các loại địa lan mang các đặc điểm riêng (cây độc). Các loại lan độc được giải thưởng cao, sẽ được họ chia tách ra. Vua chúa và quan lại thưởng thức các bông hoa đặc biệt. Họ trồng cây vào các chậu được chế tác rất tỉ mỉ công phu và thường được trao đổi hoặc dâng tặng cho quan lại. Dĩ nhiên, cây càng độc thì càng có giá trị. Các buổi đàm đạo được bắt đầu bên bàn trà, đốt hương trầm và luận về hoa lan và các điều kiện trồng nó.
Thời nhà Ngụy, vào khoảng năm 220 đến 265 sau công nguyên, nghệ thuật trồng lan của tầng lớp quý tộc được phát triển cao hơn, họ đã đặt ra các tiêu chuẩn cho hoa lan trưng bày làm cảnh. Các giá trị đó đã thay đổi Cho đến thời nhà Đường năm 618 đến 907 Sau công nguyên và được trưng bày ở các vườn lan, giá trị và tính phổ thông của hoa lan đã làm cho nó đến được với tầng lớp trung lưu. Thậm chí, với tính phổ thông ngày càng cao của địa lan, đạo chơi lan được phát triển lên mức độ cao dưới thời nhà Đường với nhà thơ nổi tiếng đời Đường là Lý Bạch.
hoa lan sáng tỏa hương thơm ngát trong ngọn gió xa, hương thơm trinh nguyên cuộn chảy thành dòng.
Xuất xứ từ Trung Hoa, tính phổ biến của các loại Địa lan được lan truyền đến các khu vực của Châu Á và ngày nay lan ra cả thế giới. Nó là một đạo lý và đạo chơi lan được truyền bá rộng khắp bởi những người yêu lan, và trong văn hoá Á châu nó được tôn trọng, để cho và nhận hoa lan như một món quà tặng. Giống thư thời xưa, địa lan được coi là “món quà của sự kính trọng và bằng hữu”.
Bỏ ra bao nhiêu tháng ngày chăm lo tưới bón, tốn công, tốn sức đến khi lan vừa mới kết nụ, đơm bông hoặc vừa mua được chậu hoa tốn trên trăm bạc vội mang vào trong nhà trưng bầy cho đẹp. Mới được vài ngày hoa tàn, nụ rụng, cuống thui, lá vàng úa. Thật không có gì buồn chán và tức bực cho bằng.
Chúng ta hãy tìm hiểu những nguyên nhân nào gây ra tình trạng tệ hại thê thảm này:
Lan không ưa sự thay đổi nhiệt độ thái quá và bất chợt. Vào mùa xuân, thu khí trời mát mẻ nhiệt độ bên ngoài khoảng 60°F hay 15.6°C mang vào trong nhà nhiệt độ trung bình trên dưới 80°F hay 26.7°C. Sự thay đổi đột ngột này làm cho cô nàng Lan thể chất vốn dĩ yếu đuối lại thêm khó tính, nhõng nhẽo, khó chiều bị ê mình ê mẩy. Nhưng chuyện này chỉ xẩy ra ở các xứ Âu Mỹ vì nàng lan quê nhà vốn dĩ đã dạn dầy sương gió, nhà thì cửa trước, cửa sau mở ra trống trước trống nên làm gì có chuyện thay đổi đột ngột. Hơn nữa nhiệt độ bên ngoài nếu có thay đổi cũng từ từ phải cả tiếng sau mới khác biệt, tuy vậy nhưng người ở miền Nam California đã kinh nghiệm chuyện này. Sau một trận gió mệnh danh là “Santa Ana wind” vừa khô, vừa nóng lại còn thêm cơn gió thổi mạnh như bão, mấy chiếc nụ vừa ra đã úa vàng và rụng dần. Nói tóm lại sự thay đổi đột ngột tăng lên từ 10°F hay 6°C sẽ ảnh hưởng đến chuyện héo hoa, rụng nụ, nhưng nếu lạnh xuống thì lại không sao.
Lan cần phải có độ lạnh và cách biệt giữa đêm và ngày. Chúng ta ai cũng biết rằng muốn giữ hoa lâu tàn, cần phải để trong phòng lạnh khoảng 50°F hay 10°C. Trong nhà cửa kính kín mít, nhiệt độ ban ngày và ban đêm lúc nào cũng vậy, cho nên ban đêm cần hé mở cửa sổ hoặc hạ bớt lò sưởi xuống 60°F hay 15,6°C cho dễ ngủ và tốt cho lan.
Lan cần ẩm độ trung bình từ 50%, nhưng trong nhà vì nấu bếp, vì lò sưởi cho nên ẩm độ xuống rất thấp chỉ còn khoảng 5-10%. Vì vậy cần để chậu cây bên trên đĩa nước có lót những viên đá nhỏ hoặc dùng bình phun nước (sprayer) mỗi ngày vài lượt để cho lá và hoa khỏi khô. tốt hơn mua một máy phun hỏi ẩm (Humidifier) loại rẻ tiền khoảng $20. Nên dùng nước cất (distilled) hay nước lọc để khỏi đóng cặn trên lá.
Lan cần thoáng gió, trong nhà không khí không chuyển động, không thích hợp với lan, nhất là các loại phong lan. Tránh để lan vào một góc không có người qua lại, vì đi qua hay lại cũng làm không khí chuyển động. Nếu cần để một chiếc quạt nhỏ loại xoay qua xoay lại (occilating fan).
Lan không ưa mùi gas, mùi xào nấu, khói bếp, những mùi xăng nhớt hay hóa chất trong các bình xịt bằng hơi ép. Vì vậy nên để lan xa bếp lò, lỗ lò sưởi thổi ra.
Lan cần ánh sáng để nuôi sống cây và giữ cho hoa lâu tàn. Thiếu ánh sáng mầu sắc sẽ lạt dần và lan dễ bị bênh.
Lan không ưa tưới thường xuyên. Khi ở ngoài trời có nắng có gió, trung bình một tuần tưới một lần. Lan để trong nhà tưới thưa hơn, từ 1 dến 2 tuần, nhất là những chậu lan trồng bằng rêu (sphagnum moss). Khi tưới nên nhớ tưới cho thật đẫm. Mỗi ngày tưới một chút là giết cây lan dần dần vì rễ lúc nào cũng ướt. Những giống nữ hài (Paphiopedilum) hay Đinh tử hương (Zygopetalum) và những loại Masdevalia cần tưới hàng tuần đừng để cho khô rễ, nhưng cũng không nên tưới quá thường xuyên.
Một số lan rất nhậy cảm nhất là những loại lan nguyên thủy (species) không ưa những sự thay đổi từ nhiệt độ, độ ẩm, hơi đốt… Lan lai giống bán trên thị trường thường mạnh hơn vì đã được lựa chọn nhũng giống mạnh, hoa nhiều và lâu tàn.
Để lan trong nhà cần phải chú trọng những điều kể trên và nơi tốt nhất là gần cửa sổ hướng Nam có ánh nắng chiếu vào. Mang lan vào trong nhà để chưng bầy không nên để quá 2 tuần lễ, nếu không cây lan sẽ yếu dần. Để quá lâu lan sẽ chết. Tốt hơn hết là sau 2 tuần cắt bông để giữ cho cây được mạnh và sẽ có hoa vào năm tới.
Chúng ta được biết Singapore có một trại trồng hoa lan Dendrobium thu nhập mỗi năm 10 triệu USD do bán cây con và xuất khẩu 10.000 cành Dendrobium trắng và tím mỗi ngày sang các thị trường thế giới, đặc biệt là Nhật. Các giống khác như Cymbidium hay Odontoglossum là giống thường bị nhiễm trùng được hoàn toàn miễn nhiễm.
Hoa Dendrobium cắt cành được kéo dài đời sống và có màu toàn trắng hoặc toàn tím. Trại tên là Wildtech Agro Farm, tập hợp những người sản xuất trong vùng lại để cùng nhau liên lạc với thị trường thế giới, đồng thời cùng thừa hưởng những kỹ thuật tối tân của thế giới, trại này thu hết các sản phẩm của nông dân địa phương rồi xuất khẩu bảo đảm cho mỗi nhà vườn có một số lời nhất định. Đồng thời trại có một ngân hàng cây con có thể đáp ứng nhu cầu khắp nơi.
Chuyên gia về sinh học phân tử tạo các giống mới như Hoàng Thảo trắng và tím. Mỗi năm cung cấp 1 triệu USD cho phòng nghiên cứu thực vật của trung tâm sinh học tế bào và phân tử thuộc đại học quốc gia Singapore, một trung tâm đứng đầu thế giới nghiên cứu hoa lan mà tôi sẽ đề cập dưới đây. Trại rộng 5 ha nhưng chỉ cần 30 nhân công bởi vì phun sương hay tưới tiêu có robot bảo đảm ngày đêm. Và trại gởi nhân viên đến trường đại học để bồi dưỡng kỹ thuật tối tân nhất, thu hoạch hoa bằng xe hơi nhỏ, sau đó di chuyển từ khu này đến khu khác mỗi khu là một đơn vị gồm khoảng 1.000 bàn dài giống của ta nhưng dài 20 m trên che lưới đen (lưới này thu bớt 50% ánh sáng).
Hoạt động của phòng là nghiên cứu cây hoa lan đặc biệt Hoàng Thảo, dưới khía cạnh sinh học phân tử.
1. Trị bệnh
hoa lan dễ bị nhiễm virut hơn cây thu hoạch theo mùa màng. Được biết 25 giống nhiễm hoa lan nhưng hai giống quan trọng tên Virus Cybidium mosaic (khảm) (CyMV) và virus Odontoglossum Ringspot (dấu tròn). Cả hai đều làm chết thối cành, hoa; mất màu. Riêng CyMV làm mất màu và thối lá thân. Hai virus này lây lan nhanh bởi vì được thu hoạch bằng cách cắt ngọn cây hoa lan đơn thân (Phalaenopsis) hoặc cắt nhánh (Dendrobium) quanh năm. Virus được truyền từ cây này sang cây khác qua trung gian các dụng cụ làm vườn. Một lý do truyền virus nữa là trong 20 năm qua chúng ta nuôi cấy mô để nhân giống vô tính nhanh, nhưng quên ghi dấu cây nhiễm trước khi đưa vào nuôi cấy. hoa lan bị nhiễm có thể hoặc không thể để biểu lộ triệu chứng bệnh tùy theo sức khỏe và điều kiện nuôi trồng chúng. Vì vậy khó chẩn đoán bệnh qua triệu chứng nên khó kiểm soát virus gây bệnh. Từ 1990 người ta dùng phương pháp lai acid nucleic bằng cách phối hợp cDNA với CyMV và ORSV để nhận virut đó. Phương pháp này rất phức tạp.
2. Nắm vững bản đồ gen
Muốn xuất trại hàng ngàn cành hoa lành mạnh đồng màu (trắng hoặc tím). Trung tâm sinh học tế bào và phân tử còn nhận ra được các gen trách nhiệm từng màu và còn đánh thức các gen ngủ ở mỗi lá Hoàng Thảo để cho mỗi lá đều có một cành và trên một chậu Dendrobium, có thể cắt khoảng 7 cành lành mạnh cùng hoa trắng hoặc tím. Họ nắm vững bản đồ gen.
Sở dĩ nước bạn thành công tạo nhiều cành hoa đẹp là vì các trại cùng phối hợp dưới một chỉ đạo duy nhất và đều tin hoàn toàn vào khoa học kỹ thuật. Đom đóm nhờ có gen Luciferase nên phát quang được. Tiến sĩ Chia đã cô lập được gen này và bắn ba lần liên tiếp vào mô sẹo hoa lan Hoàng Thảo trắng. Sau đó, chọn tế bào nào phát quang và nuôi kế tiếp đến khi thành một cây Hoàng Thảo nguyên vẹn có huỳnh quang.
Trong muôn ngàn loài hoa đua hương khoe sắc mà thượng đế đã ban cho loài người chúng ta, hoa lan được người Á Châu liệt vào hàng Vương giả chi hoa. hoa lan Disa uniflora được mệnh danh là: Hoa của thượng đế (The flower of the God), lan Cattleya là Nữ hoàng của loài hoa (Queen of the flowers), hoa lan Angraecum sesquipedale là: Ngôi sao của thành Bê-lem (The star of Bethlehem), lan Brassavola nodosa: giai nhân trong bóng đêm. Việt nam, quê hương của chúng ta cũng là quê hương của khoảng trên 140 loại hoa lan chia ra chừng 1000 giống nguyên thủy. Những cây lan này sinh sản tại các vùng rừng, núi Cao bằng, Cha pa, Lào Kay, Huế, Hải Vân, Quy nhơn, Kontum, Pleiku, Ban mê thuột, Phan Rang, Đà lạt, Di linh v.v… Trong số lan của Việt Nam có rất nhiều cây hiếm quý và có những cây trước kia chỉ thấy mọc ở Việt nam như cây lan nữ hài Paphiopedilum delenatii, cánh trắng môi hồng do một binh sĩ người Pháp đã tìm thấy ở miền thượng du Bắc Việt vào năm 1913 sau đó người ta cũng tìm thấy tại Trung Việt vào năm 1922 và rồi mãi cho đến năm 1990-1991 mới tìm lại được ở Khánh hòa.
Gần 50 năm tuyệt tích, cây lan này đã làm giầu cho một số nhà trồng tỉa người Âu, đã cấy giống, gieo hạt, và bán ra với một giá khá cao.
Joao de Loureiro, một nhà truyền giáo đã tìm thấy cây lan Giáng hương quế Aerides odorata tại một vùng gần Huế và sau khi đi khắp một vòng Đông Nam Á châu, ông đã viết một một cuốn sách về các loại lan Aerides vào năm 1790. Một cây lan loại này giá bán tại Luân Đôn vào năm 1855 là 89 đồng Anh kim khoảng 225 Mỹ kim và một cây Vanda, giáo sư Phạm Hoàng Hộ gọi là Huệ Đà, nhưng những nhà chơi lan ở trong nước lại phiên âm là Vân Đa giá bán vào năm 1885 là 180 Anh kim, khoảng 450 Mỹ kim.
Nhiều cây lan Việt Nam, hoa thực là xinh đẹp, hương thơm ngào ngạt mà tên gọi lại thanh nhã, mỹ miều như: Bạch ngọc, Giáng xuân, Hạc đính, Long tu, Giã hạc, Kim điệp, Bạch phượng, Hoàng thảo, Ngọc điểm v.v… Trong văn học chẳng thiếu gì chuyện về lan như Hương cuội trong Vang bóng một thời của nhà văn Nguyễn Tuân và những chuyện tìm lan của nhà văn Nhất Linh.
Trước năm 1975 du khách lên Đà Lạt, Lâm Đồng chỉ cần bỏ ra vài chục bạc là đã có những giò lan xinh đẹp. Tại khu chợ chim, chợ chó đường Hàm nghi thường được gọi là chợ Cũ cũng là nơi bầy bán những cụm lan rừng vào dịp cuối năm. Những buổi sáng mùa xuân, khách bộ hành khi đi qua con đường Duy Tân cây dài bóng mát, công viên Gia Long đầy rẫy những cây sao, tàn cao sừng sững, hoặc con đường Nguyễn bỉnh Khiêm cây xanh rợp bóng, thường thấy hương thơm như mùi trầm, mùi quế phảng phất đâu đây. Đó là huơng thơm của những chùm hoa Rhynchostylis gigantea trắng lấm tấm tím, đỏ mọc trên những hàng cây me, cây dầu, cây sao mà giới bình dân ở Saigon đã đặt cho một cái tên chẳng thanh tao chút nào: lan me, lan đuôi chồn mà quên hẳn cái tên đẹp đẽ và văn vẻ là Ngọc điểm đã có từ xưa.
Hiện nay trong nước có nhiều người sưu tầm và nghiên cứu về lan và cũng có những công ty trồng lan để bán và xuất cảng nhưng với số vốn hạn hẹp, kỹ thuật thô sơ nên không thể nào cạnh tranh nổi với các nước láng giềng đã có mặt trên thị trường quốc tế từ lâu. Ngoài ra do quy luật quốc tế bảo vệ các giống vật và cây hiếm quý do quy ước Convention on International Trade in Endangered Species of wild fauna and flora (CITIES) đã cấm mua bán một số đặc sản, cho nên hoa lan cuả Việt nam khó lòng được chính thức nhập cảng vào Hoa kỳ. Trong khi đó nhiều con buôn đã thuê người vào rừng thẳm, núi cao để kiếm lan bất kỳ lớn, nhỏ quý giá hay không đem bán cho các lái buôn Thái lan hoặc Đài loan với giá rẻ mạt: 2 Mỹ kim một kí lô. Những cụm lan rừng vẫn được bầy bán tại các hội hoa lan tại Santa Barbara hay South Coast Plaza có thể là xuất xứ tại Việt Nam.
Nói về hoa lan, phải nói tới người Trung hoa. Tiếng LAN, chúng ta đã vay mượn của họ. Người Tầu đã biết về lan vào khoảng 2500 về trước. Thời đại của đức Khổng tử 551-479 trước thiên chúa giáng sinh đã có câu “Dâng hương lan cho chúa”. Năm dương lịch thứ 300 họ đã biết tới hoa lan đất Tử cán, Cymbidium ensifolium. Việt Nam cũng có thứ lan này, tên là Thanh ngọc, mọc từng bụi thấp nhỏ, lá dài chừng 40-50 phân, hoa xanh nhạt hoặc nâu nhạt, hương thơm ngát thường tìm thấy ở Lào kay, Hà nam, Kontum, Gia ray và Lâm đồng, giá bán tại Hoa kỳ độ 30-40$ một chậu nhỏ. Năm thứ 1000 người Trung hoa đã có sách nói về khoảng 1000 giống lan và chỉ dẫn cách trồng.
